کمیسیون کشاورزی اتاق ایران در گزارش با عنوان «آسیب‌شناسی مقاصد صادراتی محصولات کشاورزی ایران» به بررسی تجارت حوزه کشاورزی و تشریح وضعیت آن پرداخته است.

در این گزارش آمده است: همگام با افزایش جمعیت کشورها و ضرورت تأمین نیازهای غذایی جوامع، نقش تجارت محصولات کشاورزی به‌تدریج پررنگ‌تر شد به‌طوری‌که در حال حاضر تأمین امنیت غذایی جامعه جهانی بدون اتکا به تجارت محصولات کشاورزی امکان‌پذیر نیست. بخش کشاورزی در کشور ایران نیز از سابقه طولانی برخوردار بوده و به‌عنوان یکی از کشورهایی با پتانسیل بالای تولید محصولات کشاورزی در منطقه غرب آسیا، نقش قابل‌توجهی در تأمین امنیت غذایی کشورهای منطقه داشته است.

با توجه به این مسئله محصولات کشاورزی ایران به کشورهای مختلفی در سطح منطقه و جهان صادر می‌شده است و این روند تا سالیان اخیر نیز ادامه داشته است. وجود مقاصد تجاری متعدد ازجمله عواملی است که می‌تواند به ثبات و پایداری درآمد کشاورزان و رشد و توسعه بخش کشاورزی و همچنین تأمین منابع ارزی برای سایر بخش‌های کمک کند؛ ازاین‌رو بررسی روند تغییرات مقاصد صادراتی محصولات کشاورزی دارای اهمیت است.

نتایج بررسی صورت گرفته حاکی از این است که بخش عمدهای از کشورهای مقصد صادرات محصولات کشاورزی ایران محدود به دو قاره آسیا و اروپا است و کشورهای قاره‌های آمریکا، آفریقا و اقیانوسیه مقصد صادرات کالاهای کشاورزی ایران نیست و این مناطق تنها سهم اندکی از ارزش صادرات محصولات کشاورزی ایران را به خود اختصاص داده‌اند.

 بررسی جزئی‌تر نشان می‌دهد که بخش اصلی از مقاصد صادراتی کالاهای کشاورزی ایران محدود به کشورهای منطقه خاورمیانه و CIS است و از کشورهای این مناطق جغرافیایی نیز سهم همسایگان به‌ویژه همسایگانی که دارای مرز زمینی با ایران می‌باشند بسیار بیشتر است. از میان کشورهای همسایه نیز سه کشور عراق، افغانستان و امارات متحده عربی مهم‌ترین مقاصد صادرات کالاهای کشاورزی ایران از منظر ارزش به‌حساب می‌آیند.

بررسی مقاصد صادراتی محصولات کشاورزی ایران حاکی از محدودیت شدید مقاصد صادراتی بوده و بخش عمدهای از صادرات نیز محدود به سه کشور عراق، امارات متحده عربی و افغانستان شده است. این مسئله ریسک صادرات محصولات کشاورزی را به‌شدت افزایش می‌دهد به‌طوری‌که وضع قوانین محدودکننده واردات توسط هر یک از این سه کشور به‌ویژه کشور عراق می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری را بر صادرات محصولات کشاورزی را در پی داشته باشد.

با توجه به این مسئله گسترش مقاصد صادراتی از طریق توسعه زیرساخت‌های تجاری مانند زیرساخت‌های حمل‌ونقل، کاهش قوانین تجاری مانند حذف قوانین مربوط به پیمان‌سپاری ارزی، ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای تأمین استانداردهای بهداشتی و بسته‌بندی محصولات کشاورزی، حذف محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها و نقل‌وانتقال منابع مالی می‌تواند به گسترش هرچه بیشتر مقاصد صادراتی کشور افزایش صادرات محصولات کشاورزی و ارتقاء درآمدهای این بخش از محل صادرات کمک کند.

بررسی و تحلیل آماری صورت گرفته در این مطالعه در خصوص ارزش صادرات محصولات کشاورزی و مقاصد مهم صادراتی محصولات کشاورزی ایران نشان می‌دهد که باوجود افزایش قابل‌توجه ارزش صادرات محصولات کشاورزی از نیمه دهه 80 مقاصد صادراتی به‌تناسب توسعه نیافته است.

بررسی منطقه‌ای صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که بخش عمده صادرات کشور به کشورهای آسیایی و اروپایی صورت می‌گیرد که این سهم در سال 1402 برای کشورهای قاره آسیا در حدود 82 درصد و برای کشورهای اروپایی برابر 17 درصد بوده است.

با نگاهی دقیق‌تر می‌توان نتیجه گرفت بخش عمده صادرات محصولات کشاورزی ایران به کشورهای منطقه خاورمیانه و کشورهای CIS بوده و در این میان کشورهای همسایه مقصد اصلی صادرات محصولات کشاورزی ایران بوده است به‌طوری‌که سهم کشورهای همسایه دارای مرز مشترک زمینی از ارزش صادرات محصولات کشاورزی ایران برابر 55 درصد و سهم کشورهای دارای مرز مشترک دریایی در حدود 22 درصد بوده است.

از میان کشورهای همسایه نیز سه کشور عراق، امارات متحده عربی و افغانستان بیشترین سهم از صادرات محصولات کشاورزی ایران را به خود اختصاص داده‌اند هرچند این سهم برای دو کشور عراق و افغانستان در سالیان اخیر کاهش یافته است. درواقع این کاهش سهم ناشی از کاهش تنش‌های نظامی در این دو کشور و حضور رقبای مختلف است و نشان‌دهنده عدم توان رقابت صادرکنندگان ایرانی با رقبای خود است.

بر اساس آمار ارائه شده امارات متحده عربی به‌عنوان دومین مقصد صادراتی محصولات کشاورزی ایران تقریباً همواره سهم ثابتی را به خود اختصاص داده است. تنها در بازه زمانی سال‌های 1395 و 1396 به‌واسطه بروز تنش سیاسی در روابط ایران و عربستان سعودی و قطع مراودات تجاری با کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس میزان صادرات محصولات کشاورزی ایران به امارات متحده عربی اندکی کاهش یافته است و مجدداً به روال سابق بازگشته است.

متن کامل گزارش کمیسیون کشاورزی اتاق ایران با عنوان «آسیب‌شناسی مقاصد صادراتی محصولات کشاورزی ایران» را اینجا بخوانید.