به گزارش خبرنگار کتاب پایگاه خبری و تخصصی شیرینی و شکلات، فلسطین و جنگی که هر روز جان کودکان و بزرگسالان را می‌گیرد، دغدغه هر انسانی است که وجدانش بیدار و به اصول اخلاقی پایبند است. کشته‌شدن مردم غزه که تا حد نسل‌کشی افزایش یافته، موضوعی است که هیچ‌کس نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد. در چنین شرایطی مادرها و پدرها می‌توانند با انتقال مفاهیم اساسی مانند ظلم‌ستیزی، بزرگداشت صلح و همچنین مفاهیم مرتبط با حقوق کودکان و حقوق بشر، فرزندان خود را نسبت به مسائل آگاه کنند. انتقال مفاهیم به کودکان از راه کتاب یکی از روش‌های قدیمی و امن به شمار می‌رود.
به همین دلیل نشست نقد و بررسی کتاب «ریشه» نوشته محمد کرم‌زاده و تصویرگری مریم فاضلی که در بخش شکوفه انتشارات امیرکبیر منتشر شده است، در پایگاه خبری و تخصصی شیرینی و شکلات برگزار شد. در این نشست عظیم طهماسبی مترجم و پژوهشگر ادبی؛ ستاره نجفیان منتقد ادبی و همسر نویسنده کتاب؛ سیدعارف علوی مدیر بخش کودک و نوجوان(شکوفه) انتشارات امیرکبیر و ساجده جعفری کارشناس محتوایی شکوفه حضور داشتند. این نشست در دو بخش تنظیم شده است و قسمت نخست آن را در ادامه می‌خوانید.
کتاب «ریشه» با نگاه فلسطین نوشته نشده است
چرا کتاب «ریشه» بعد از بیش از ۱۰ سال تجدید چاپ شده است؟
نجفیان: در روند تالیف کتاب کاملا با همسرم همکار بودم و آثاری بود که طرح از او و به قلم من نوشته و کتاب با نام ایشان ثبت شده است.
به کرم‌زاده گفتند کتاب را به کودکان غزه تقدیم نکند زیرا مساله غزه تمام می‌شود اما کتاب ماندگار است
کتاب «ریشه» در سال ۱۳۸۴ نوشته شده است، آن سال از مواقعی بود که اسرائیل با پنبه سر می‌برید؛ زیرا بین اسرائیل و فلسطین صلح نداریم و جنگ گاهی نرم و گاهی سخت مانند این روزها (خرداد ۱۴۰۴) می‌شود.
واقعیت این است که کتاب «ریشه» با نگاه فلسطین نوشته نشده است. اگر به دیگر آثار کرم‌زاده توجه کنید، در کتاب‌هایش به فضایل انسانی می‌پردازد. برای مثال کتاب «نقاش بزرگ» مرتبط با درک وجود خدا است. کتاب «قاصدک» به اهمیت عمل‌گرایی و کتاب «خوشگل‌ترین غول دنیا» به اهمیت داشته‌های فردی می‌پردازد.
شاید ما امروز این کتاب را در حوزه ادبیات مقاومت بنامیم، در حالی که اگر موضوع فلسطین مطرح نبود، می‌توانستیم آن را کتابی برای حفظ اصالت، حفظ ارزش‌های درونی و مسائل این چنین بدانیم.
کتاب «ریشه» در سال ۸۷ در انتشارات امیرکبیر توسط مصطفی رحماندوست و فریبا نباتی بررسی و آماده چاپ شد. در آن روزها به آقای رحماندوست پیشنهاد دادیم که ابتدای کتاب بنویسیم: «تقدیم به کودکان مظلوم غزه». ایشان آن زمان علی‌رغم اینکه با مقاومت مشکلی ندارند به کرم‌زاده گفتند که این جمله را در کتاب ننویسد زیرا مساله غزه تمام می‌شود اما کتاب ماندگار است.
متاسفانه بعد از ۱۵ سال می‌بینیم که مساله غزه همچنان وجود دارد و این کتاب ما است که از انبار بیرون آمده و تجدید چاپ می‌شود. حیات کتاب ما به دلیل تداوم ظلم اسرائیل همچنان ادامه دارد و ما از این نظر خوشحال نشدیم. دوست داشتیم که تماس بگیرند و بگویند که مساله ظلم و مقاومت در دنیا مطرح نیست و کتاب شما آنقدر در انبار مانده که می‌خواهیم آن‌ها را خمیر کنیم.
به تصویرگری و محتوای کتاب «ریشه» نخستین منتقد هستم
درباره مسیری که کتاب برای انتشار طی کرد بفرمایید، آیا ناشر را به راحتی پیدا کردید؟
نجفیان: از سال ۸۳ که کار در حوزه کتاب را شروع کردیم، تصویرگری نقطه قوت کرم‌زاده در تالیف کتاب بود. پس پرینت کتاب را در دست می‌گرفتم و با ناشران برای انتشار کتاب گفت‌وگو می‌کردم، می‌خواستم که هیات انتخاب ناشران، کتاب را داوری کنند. بارها و بارها سوال «مُعَرف یا پارتی شما چه کسی است؟» را شنیدم. همچنین برخی از ناشران می‌گفتند هیات نویسندگان خود را دارند.
کودکان کتاب‌هایی را که داستان ندارد با تصاویر بسیار صمیمانه، ساده، جذاب و زیبا، البته دو بعدی، سیاه و سفید با محتوای طنز و سرگرم‌کننده است، ترجیح می‌دهند
تصویرگری کتاب توسط کرم‌زاده و خواهرش انجام شده بود، کتاب در اصل مجموعه‌ای از تابلوهای کلاژ بود که با داستانی کنار هم قرار می‌گرفت. کتاب را به یکی از نشرهای بزرگ و دولتی تهران بردم، هیات داوران آن را رد کردند اما فردی که تاثیرگذار بود، گفت کتاب را به دلیل تصاویرش منتشر می‌کند. داوران گفتند که کتاب باید اصلاح شود. روند اصلاح در طول حدود پنج ماه طی شد، چندین بار کتاب به قم و از آنجا به تهران فرستاده شد. در نهایت متن کتاب را قبول کردند اما گفتند که تصاویر را قبول نمی‌کنند، این در حالی است که کتاب به دلیل تصویرگری خوبش پذیرفته شده بود. این روند ادامه داشت تا کتابی چاپ شده که کرم‌زاده حتی علاقه‌ای به باز کردن آن نداشت. در این میان انتشارات امیرکبیر تنها نشری بود که با ما این رفتار را نداشت.
نگاه من و کرم‌زاده و کتاب‌هایی که می‌نویسیم، گاهی بر مبنای روایت‌ها و گاهی بر مبنای آیه‌های قرآن است. باید توجه داشت که این کتاب‌ها در دستان فرزندان خودِ ما جا ندارد؛ البته که فرزندانمان کتاب‌هایی را که پدرشان می‌نویسند دوست دارند، اما وقتی که می‌خواهند کتاب انتخاب کنند، سراغ کتاب‌های ما نمی‌روند. بچه‌های ما و این نسل دوست دارند کتاب‌هایی انتخاب کنند که از محتوای آن لذت ببرند. کتابی که آن‌ها انتخاب می‌کنند باید صمیمانه نوشته شده باشد، کتابی که به آن‌ها آموزش دهد و ساختار سنگینی داشته باشد آن‌ها را جذب نمی‌کند. آن‌ها کتاب‌هایی که داستان ندارد و برای مثال خاطرات یک قهرمان است که با تصاویر بسیار صمیمانه، ساده، جذاب و زیبا، البته دو بعدی، سیاه و سفید با محتوای طنز و سرگرم‌کننده است، ترجیح می‌دهند.
علی رغم اینکه به مریم فاضلی تصویرگر این کتاب ارادت دارم و از این که تصویرگری کتاب را بر عهده گرفتند، تشکر می‌کنم، باید تاکید کنم که فرزندانم کتابی با این تصویرگری را انتخاب نمی‌کنند. با توجه به سابقه ذهنی که از امیرکبیر دارم، دوست داشتم که تصمیم‌گیران به این مساله توجه کنند. شنیدم بخش کودک امیرکبیر برای چند سالی فعال نبود و دوباره فعال شد شاید در این نگاه دوباره جایی باز شود. در نهایت، با توجه به سلیقه مخاطب امروز به تصویرگری و محتوای کتاب «ریشه» نخستین منتقد هستم.
دعوای بین مظلوم و ظالم هیچ وقت تمامی ندارد
چرا این تصویرگری سزاوار کتاب دانسته شد؟
ما به تولیدات و محصولات فکری عمیق نیاز داریم، زیرا در غیر این صورت کودکان ما کاملا سطحی بار می‌آیند
علوی: ابتدا می‌خواهم به این موضوع تاکید کنم که کتاب‌های ترجمه‌ای زرد کودک و نوجوان متعددی در بازار وجود دارد و نمی‌توان آن‌ها را با کتاب‌های کرم‌زاده مقایسه کرد. اینکه کتاب‌های سطحی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد مساله‌ای است که در تمام دنیا مشکل‌ساز شده است، این‌ها کتاب‌هایی هستند که می‌توان در یک یا دو خط خلاصه کرد. ما به تولیدات و محصولات فکری عمیق نیاز داریم، زیرا در غیر این صورت کودکان ما کاملا سطحی بار می‌آیند. اگر ما سمت تولید آثار زرد برویم، این در عمل نادیده گرفتن دیدگاه‌های عمیق دیگر است.
باید توجه داشت که «ریشه» کتاب مفهومی است و شاید هر کسی با آن ارتباط نگیرد، تلاشی که در این احیا کردیم این است که تصویرگری را در این کتاب کاملا تغییر دادیم و در نتیجه بر اساس قوانین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول این کتاب است. باید سعی کنیم تصویرگری را به روز و هنری کنیم تا کودک ما بتواند با آن ارتباط برقرار کند. داستان مقاومت و دعوای بین فقیر و غنی و مظلوم و ظالم در این کتاب نوشته شده است که هیچ وقت تمامی ندارد.
عموم روشنفکران در مساله فلسطین مردود هستند
در ایران جامعه نویسندگان، تصویرگران، هنرمندان و گروهی که شاید با عنوان جامعه روشنفکر ناامیده شوند، نسبت به کشتار مردم در فلسطین بی‌تفاوت هستند. این در حالی است که فعالان اجتماعی و هنری بسیاری از کشورها مخالفت خود را با این جنایت جنگی اعلام کردند. به نظر شما چه عواملی موجب سکوت گروهی از فعالان در ایران شده است؟
طهماسبی: بحث خیر و شر و ستیزه بین نور و تاریکی از ابتدا بوده و تا روزی که بشر باقی است ادامه خواهدداشت، انتظار برای صلح و امید خوب است و باید دید که ما کجای قصه هستیم؟ همه در دل خواهان تمام شدن شر هستیم اما واقعیت موجود تمام شدن آن را نفی می‌کند. در نتیجه مهم این است که ما در کدام سمت ایستادیم، یعنی وقتی بین حق و باطل جنگ و ستمی شکل می‌گیرد، باید ببینیم که کدام سمت ایستادیم و چه میکنیم؟ آیا سکوت میکنیم، تا به ما انگ نزنند یا اینکه نگاه میکنیم که وظیفه و رسالت کلی ما به چه صورت است و بر اساس اصول اخلاقی باید چه تصمیمی بگیریم؟ آیا باید بترسیم یا جدای از مسائل سیاسی باید به رسالت انسانی عمل کنیم؟
معدود افرادی که از مردم غزه دفاع کردند حق گفتند و حرف ناروا شنیدند
فکر می‌کنم عموم روشنفکران درباره این مساله مردود هستند، افرادی که چهره‌های بزرگ هستند و همیشه از اخلاقی زیستن حرف زدند از اینکه ما باید دنبال تقریر حقیقت و نه تقلیل مرارت باشیم، اما در عمل نه از رنج‌های انسان کاسته و نه درباره آن‌ها صحبتی شد، معدود افرادی که از مردم غزه دفاع کردند حق گفتند و حرف ناروا شنیدند. در فلسطین نسل‌کشی به شکل واضح و آشکار می‌شود، اما در برابر آن سکوت می‌کنند، این مردود شدن در پیشگاه وجدان است.
بخشی از این سکوت به دلیل ترس از خالی شدن اطراف است و دلایل مفصلی در این زمینه وجود دارد، که چرا فضایی ایجاد شده که اگر درباره فلسطین صحبت شود، ممکن است فرد را منفور کنند. جوخه الحارثی یک نویسنده مشهور عمانی و برنده جایزه جهانی بوکر به سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب آمده بود، من مترجم او بودم، او به نکته جالبی اشاره کرد که برایم ارزشمند بود؛ گفت که جمهوری آذربایجان از او دعوت کرده بود و او با چفیه به آنجا رفته بود. به او گفتند این چفیه در فرودگاه ممکن است مساله ایجاد کند زیرا روابط سیاسی آذربایجان و اسرائیل به هم نزدیک است. این نویسنده گفته بود که مهم نیست. الحارثی همچنین گفت زمانی که کتابش به زبان آلمانی ترجمه و منتشر شده بود، سفارت آلمان از او دعوت کرد که به سفارت آن‌ها در مسقط برود اما او به دلیل حمایت آلمان از اسرائیل به آنجا نرفته بود، در نتیجه کتابش در آلمان منتشر نشد. البته که همان کتاب در سوئیس منتشر شد. او همچنان سکوت نمی‌کند و برای فضای مجازی درباره فلسطین محتوا تولید می‌کند. وقتی به او گفتم که مواظب خودش باشد، گفت زمانی که کودکان در غزه پرپر می‌شوند، از چیزی ترسی ندارد.
قرار نیست کودکان را درگیر جنگ کنیم
آیا لازم است کودکان را با این مسائل درگیر کنیم؟ بهتر نیست که افراد بالغ به این مبارزه بپردازند؟
طهماسبی: افراد بالغ باید سیاست‌های کلی را کنار بگذارند و به سیاست اخلاق توجه کنند. قرار نیست کودکان را درگیر جنگ کنیم اما باید این آگاهی را به آن‌ها بدهیم، خواندن کتاب‌های مرتبط برای کودکان یک نوع مقاومت است. در این دوران روایتی وجود دارد و به اسم جهانی شدن می‌خواهند فرهنگ و مولفه‌های غربی را به مردم قالب کند.
اگر از دو سالگی به کودک کتاب مناسب بدهید، کودک می‌تواند با تاریخ ایران، عثمانی و فلسطین آشنا شود. با اینکه تاریخ مکتوب بیش از دو هزار سال داریم چرا درست فیلم و داستان نمی‌نویسیم و قهرمانان تاریخی خود را به درستی معرفی نمی‌کنیم؟ کریمخان زند، بنیان‌گذار افشاری افراد مهمی بودند، می‌توانیم از این افراد برای غرور ملی استفاده کنیم. اگر خودمان را درست تقویت کنیم کودکان هم درست تربیت می‌شوند. کودکان نباید هر کتابی را بخوانند این درباره فیلم، تئاتر و موسیقی هم مطرح است. کودک باید کتابی بخواند که فکرش را بارور و روشن و از ابتذال فراگیر او را دور کند.
مقاومت مفهوم کلان است ومربوط به برهه تاریخی نیست. اگر از نظر تاریخ دینی به این مساله نگاه کنیم از زمان آدم و حوا، هابیل و قابیل، شروع می‌شود و تا به امروز در ابعاد مختلف ادامه داشته است. «درخت» هم در مساله مقاومت مهم است و آیه‌های ۲۴ تا ۲۶ سوره ابراهیم از زیبایی درخت به عنوان نماد پاکی و راستی اشاره می‌کند. خداوند می‌گوید کلام پاک و درست، مانند درختی است که ریشه آن در زمین و شاخه‌های آن در آسمان است، همچنین می‌گوید که سخن ناشایست مانند درختی است که از ریشه برکنده شده است. ریشه و درخت و مفاهیم اینچنین در ادبیات دینی، اساطیری و مقاومت نقش کلیدی دارند. همچنین می‌دانیم که درخت زیتون در فلسطین نماد مقاومت و ایستادگی است و همچنین در قرآن درخت زیتون ستایش شده است زیتون درختی است که نه شرقی و نه غربی است.
پسرم شب گذشته کتاب «ریشه» را خواند و درباره کتاب صحبت کرد و توانست با آن ارتباط برقرار کند؛ شاید اطلاعات افراد در خواندن و درک کتاب موثر باشد و همه کودکان به آن نگاه یکسانی نداشته باشند. البته موافق صحبت‌های خانم نجفیان هستم به این دلیل که کودکان بازیگوش هستند اگر کتاب به شکلی نوشته شود که حس بازی‌گوشی را در عین مفاهیم انسانی و والا به او منتقل کند، کودک برای خواندن چنین کتابی گرایش بیشتری پیدا خواهدکرد.
ویژگی ادبیات مقاومت تاکید بر امید است
عدالت یکی از موضوع‌های مقاومت است، آزادی و تاکید بر هویت در برابر جریانی که می‌خواهد هویت انسان را زیر سوال ببرد و مساله اشغال‌گری همه ذیل مفاهیم مقاومت گنجانده می‌شود. ادبیات مقاومت ویژگی‌هایی دارد: سادگیِ بیان یکی از آن‌ها است زیرا کودک حوصله فهم مفاهیم پیچیده با کلمات دشوار را ندارد و ویژگی اول سادگی در بیان و زبان است و باید شخصیت‌پردازی آن به خوبی مشخص شود. همچنین نیاز به تصویرسازیی جذاب است.
همچنین ویژگی ادبیات مقاومت تاکید بر امید است، که در کتاب «ریشه» دیده می‌شود. زمانی که فضای دشوار و سنگین داریم و تصور میکنیم که جایی برای زیستن داشته باشیم. انتقال درست و هنریِ نماد و ارزش‌های انسانی مانند شجاعت، مقاومت، دوستی، محبت، ستم‌ناپذیری، عشق، وطن‌دوستی در داستان «ریشه» مشاهده می‌شود.
هلهله مادران اوج مقاومت و ایستادگی است
در فلسطین زیاد دیدید مادرانی که فرزندشان شهید می‌شوند؛ آن‌ها هلهله می‌کنند این اوج مقاومت و ایستادگی است. شما برای یک لحظه دنیایی مانند آن مادر را تصور کنید. من نمی‌دانم مادر بودن چه حسی دارد من حس پدرانه را تجربه کرده‌ام. مادری که کودکش را با خون دل و با محرومیت بزرگ کرده این بچه به سن ۱۵ سالگی و ۱۸ سالگی می‌رسد و او را می‌کشند، مادر چقدر باید قوی باشد؟ شاید این مادر کتاب نخوانده و حتی سواد نداشته باشد اما چه فرهنگ شفاهی درباره این سرزمین به او منتقل شده است؟ چه صبر و بردباری ایوب‌واری به او آموختند که این مادر با این غم اینگونه مواجه می‌شود و شهادت فرزندش را به دیگران تبریک می‌گوید و این مساله را به او تبریک می‌گویند. این مادران اند که فلسطین را نگه داشتند.
احساس تعلق هم در همین کتاب وجود دارد. در کتاب از نمادهای آشنا مانند تبر استفاده شده‌است، همچنین در متن کتاب بر تجربه‌های کودکان تاکید و تمرکز شده است. این مساله می‌توانست در کتاب بهتر پرورده شود البته مخاطب کودک می‌تواند به سرعت متوجه موضوع شود و با کتاب ارتباط بگیرد واز این نظر کار خوبی انجام شده است.
امیدوارم کارهایی با محوریت فلسطین نه به شکل شعاری بلکه به شکل عمیق و هنری منتشر شود؛ مانند کتاب «دخترک ارغوانی» نوشته ابتسام برکات که جایزه ۱۰۰ هزار دلاری شیخ زائد را بُرد. این نویسنده در قدس به دنیا آمده و از سال ۱۹۸۶ به امریکا رفته و کتاب‌هایی به زبان انگلیسی و عربی نوشته است. در این کتاب چیزی از ستیزه نمی‌بینید و فضا آرام است و از رنگ به بی‌رنگی می‌رود. کودک این روند را حس می‌کند کتاب برای کودک زیر ۱۰ سال است.
دیدگاه خود را بیان کنید